მინისტრი დავით კირვალიძე მაესტროს ეთერში აღიარებდა, რომ პრობლემები დარჩება, რომ ფერმერებს გაუჭირდებათ აღებული კრედიტების გადახდა, თუმცა კითხვას სვამდა: „კი მაგრამ, აბა რა გვექნა? არ გაგვეკეთებინა ესა?“ მინისტრი აპელირებდა იმაზე, რომ გლეხებსა თუ მეწარმე ფერმერებს საქმე გაუადვილდებათ შეღავათიანი აგროკრედიტებით და მართალსაც ამბობდა: უპროცენტო ან დაბალგანაკვეთიანი კრედიტი ნამდვილად უკეთესია, ვიდრე - მაღალი პროცენტის გადახდა. თუმცა, რაც ამ პროექტს აკლია (და ეს ძალიან მნიშვნელოვანია), ესაა მინიმუმ სტრატეგიული ხედვა და გამჭვირვალობა. ამის გარეშე კი პროექტის ეფექტიანობა ვერ იქნება დამაკმაყოფილებელი. მე ახლა არ გამოვეკიდები პროექტით შემოთავაზებულ ვადებს და განაკვეთებს მიუხედავად იმისა, რომ რიგ შემთხვევებში ისინი არარეალისტურად გამოიყურება. მაგრამ, მოდით, შევხედოთ, რა ხდება ზოგადად და რა პოლიტიკის ასახვაა ეს პროექტი? ჯერ ვთქვათ ის, რომ ყველა წინა მთავრობას, ნაციონალური მოძრაობის მმართველობის სულ ბოლო პერიოდს თუ არ ვიგულისხმებთ, ახასიათებდა გულგრილობა სოფლის მეურნეობის, როგორც დარგის, მიმართ. ცხადია, არსებობდა გარკვეული რაციონალური არგუმენტიც: სოფლის მეურნეობის განვითარება ეკონომიკის მნიშვნელოვან ზრდას ვერ გამოიწვევს და ამიტომ აქ რესურსების ჩადება არ ღირსო. თუმცა, იმ ფაქტმა, რომ მოსახლეობის ძალიან დიდი ნაწილი სწორედ სოფლის მეურნეობაზეა დამოკიდებული, მეორეს მხრივ კი იმ გარემოებამ, რომ მოსახლეობის ეს ნაწილი ბიზნესის წარმოების უნარებში მოიკოჭლებს, მოიტანა ის, რომ ნაციონალური მოძრაობაც იძულებული გახდა, სფეროს განვითარების შესახებ კარგად დაფიქრებულიყო. ამისი გამოძახილი იყო თავდაპირველი სპორადული (ზოგჯერ - ეკონომიკურად გაუმართლებელი) ღონისძიებები, როგორიცაა მაგალითად, ყურძნის პირდაპირი შესყიდვა გლეხებისგან, თუმცა ასევე შეიქმნა მექანიზაციის ცენტრები, გლეხებს პერიოდულად ურიგდებოდათ საწვავი, სასუქი, სათესლე მასალა და ა.შ. ამის გარდა, თვალშისაცემი იყო პროგრამა, რომელიც ნაციონალურმა მოძრაობამ არჩევნებამდე ცოტა ხნით ადრე შეიმუშავა, და რომელიც ფერმერებს არა მარტო მოსავლის მოყვანას გაუადვილებდა, არამედ - იქმნებოდა სამაცივრო მეურნეობები, კოოპერაციები, მიმდინარეობდა მოლაპარაკება ცენტრალური და აღმოსავლეთი ევროპის ზოგიერთ სახელმწიფოსთან და სახელწმიფო ცდილობდა, ფერმერთათვის რეალიზაციის ბაზრებიც გამოეძებნა. დღეს ახალი მთავრობა ასევე ფართომასშტაბიან პროგრამას გვთავაზობს. მთავარი სიახლე აქ ისაა, რომ ბანკის რისკის მოზიარე ხდება კერძო ფონდი, რომელიც ფერმერს საშუალებას აძლევს, რომ დაბალი განაკვეთით ისესხოს ფული. რაც აქ ძალიან არ მომწონს, ისაა, რომ ეს არის კერძო და არა - სახელმწიფო ბიუჯეტით ფორმირებული ფონდი. ეს გარემოება არც ჯანსაღია და არც - მდგრადი. კერძო ფული უანგაროდ თითქმის არასოდეს იხარჯება (მით უმეტეს, ასეთი მოცულობით) და ალბათ მალე აქაც გამოჩნდება მექანიზმი, თუ რა სახით აპირებს ეს კერძო ფული, რომ საკუთარი თავი ამოიღოს და მოგებაც ნახოს. თუმცა, ეს ერთადერთი პრობლემა არ არის. პრობლემა ისიცაა, რომ კრედიტის გაიაფებით გლეხების სამეწარმეო უნარები არ ამაღლდება, მათ ავტომატურად არ გაუჩნდებათ დამატებითი ინფორმაცია ახალ ტექნოლოგიებზე, ახალ ჯიშებზე, ახალ ბაზრებზე. ამიტომ, იაფი კრედიტით ისარგებლებენ ძირითადად ის მწარმოებლები, რომლებიც ბაზარზე ისედაც მუშაობდნენ, თუმცა სიმართლეა, რომ ისინი მეტ მოგებას ნახავენ და ასეთ მწარმოებელთა რიცხვმაც, შესაძლოა, გარკვეულწილად გაიზარდოს. მინისტრმა ბრძანა, რომ ეს არის უნიკალური პროგრამა, რომლის ანალოგიც მხოლოდ პოლონეთში აქვს ნანახი. შესაძლოა, ბატონი დავითისთვის ასეცაა, თუმცა მინდა საზოგადოებას ვუთხრა, რომ ამათუიმ დარგის განვითარებისადმი მსგავსი მიდგომები არახალია და ეკონომიკურ თეორიაში ის „განმავითარებელი ეკონომიკის“ სახელით არის ცნობილი. მკითხველს შეუძლია მეტი ინფორმაცია მიიღოს ჩემს 2008 წლის სტატიაში, სადაც ამ თეორიის ისტორია უფრო დეტალურადაა აღწერილი, აქ მხოლოდ მოკლედ ვიტყვი, რომ სახელმწიფოს მიერ ბიზნესისთვის საბაკო კრედიტის გაიაფებით დაიწყო განვითარება ე.წ. „გვიანი განვითარების“ ქვეყნების „განმავითარებელმა“ უმრავლესობამ. ამ კატეგორიას მიეკუთვნება იაპონია, ტაივანი, სამხრეთ კორეა, სინგაპური, ჰონგ-კონგი, ნაწილობრივ: ფინეთი, მე-19 საუკუნის გერმანია, ბრაზილია, მექსიკა და ა.შ. განმავითარებელი სახელმწიფოს წარუმატებელ მოდელს წარმოადგენს, მაგალითად, ინდოეთი; ნაწილობრივ წარმატებული მოდელები აქვთ ჩინეთს, თურქეთს და ა.შ. მთავარი, რაც ამ სახელმწიფოებს ახასიათებდათ, ეს იყო ბაზრის (განსაკუთრებით, საერთაშორისო ბაზრების) სტრატეგიული ხედვა, მეტი აქცენტი ბაზრის სეგმენტის მოპოვებაზე, ვიდრე – მოგების მოცულობაზე; ეკონომიკური ნაციონალიზმი; ადგილობრივი წარმოების დაცვა; უცხოური ტექნოლოგიების დანერგვა; შედარებით დიდი სახელმწიფო ბიუროკრატია; კორპორატიზმი (ალიანსი სახელმწიფოს, მეწარმეებსა და დასაქმებულთ შორის); სკეფსისი ნეოლიბერალურ მიდგომებთან და ე.წ. ვაშინგტონის კონსენსუსთან (მსოფლიო ბანკი, საერთაშორისო სავალუტო ფონდი…) დაკავშირებით და ა.შ. ამის მიუხედავად, თითქმის გამონაკლისის გარეშე, ყველა ასეთი სახელმწიფო იწყებდა იმპორტის ადგილობრივი წარმოებით ჩანაცვლებით და ბიზნესის წამახალისებელ როლს აქაც ან ისევ დარგების მიხედვით მიზნობრივად გაიაფებული კრედიტები ასრულებდა, ანდა - პროტექციონისტული საბაჟო ტარიფები. კლასიკური მაგალითია 19-ე საუკუნის გერმანია, სადაც ინგლისური ხორბლის დემპინგური ფასებით შეწუხებულმა მიწათმფლობელმა იუნკერებმა და თავად პრუსიელმა იუნკერმა ბისმარკმა, რომელიც პარლამენტში მძლავრი წარმომადგენლობას ეყრდნობოდა, საზოგადოებაში გააღვივა ძლიერი შიში, რომ ინგლისი, საფრანგეთი და რუსეთი თავდასხმას უპირებდნენ და პრაქტიკულად დაკეტა ვაჭრობა ამ ქვეყნებთან. შედეგად, პურისა და სამიწათმოქმედო კულტურების ფასი გაათმაგდა და მოსახლეობის ეკონომიკური მდგომარეობა დამძიმდა, მაგრამ აკუმულირებული თანხებით გერმანელებმა ფლოტის მშენებლობა დაიწყეს, რასაც თავდასხმის შიშით ამართლებდნენ და რამაც მძიმე ინდუსტრიის სწრაფ განვითარებას ჩაუყარა საფუძველი. ბუნებრივია, ახალი ტექნოლოგიებისა და ინდუსტრიის განვითარებამ ახალი სამუშაო ადგილები გააჩინა და ის ფული, რომელიც თავიდან ხალხს ჯიბიდან ამოაცალეს, ისევ ხალხს დაუბრუნდა გაასმაგებული მოცულობითა და გრძელვადიანი ეკონომიკური უპირატესობებით. ხარჯებისა და შემოსავლების სტრატეგიული განაწილება ნებისმიერი ეკონომიკის საფუძველია. მართალია, ამას ყოველთვის სახელწმიფო არ აკეთებს, მაგრამ ინგლისმაც კი, რომელიც ნამდვილად არ მიეკუთვნება გვიანი განვითარების ქვეყნების რიცხვს, ლორდთა მიერ გლეხების მიწიდან მასობრივი აყრისა და მატყლის წარმოების განვითარებით მოიპოვა ეკონომიკური უპირატესობა, თუმცა ეს თავისთავად შესაძლებელი გახდა იმიტომ, რომ თავდაპირველად ფული ფლოტში ჩაიდო, ფლოტმა კოლონიები და კიდევ უფრო იაფი ხორბალი მოიტანა, ამან ხორბლის ინგლისში წარმოებას აზრი დაუკარგა და მატყლისა და მანუფაქტურების იდეა გააჩინა. მაგრამ რაც ამ ისტორიებში თვალშისაცემია, ისაა, რომ სწრაფი განვითარება არასოდეს მომხდარა მხოლოდ თავისუფალი ბაზრების არსებობის გამო. განვითარება ხდებოდა კვლევის, დაკვირვებისა და სტრატეგიის წყალობით. განმავითარებელი ეკონომიკების უმრავლესობაში ამ ფუნქციას სახელმწიფო იღებდა ხოლმე თავის თავზე. ყველაზე საინტერესო მაგალითს ამ მხრივ წარმოადგენს აზიის ხუთეული იაპონიის თაოსნობით, სადაც ეკონომიკის სამინისტრო (ე.წ. MITI) რეალურად კვლევით ორგანიზაციას წარმოადგენდა და მეწარმეებს კონსულტაციას უწევდა განვითარების მიმართულებების თაობაზე. საკრედიტო სტრატეგიით, ეს ქვეყნები ბიზნესს მიმართულებებს განუსაზღვრავდნენ, რამაც სწრაფი განვითარება გამოიწვია. ეს სახელმწიფოები ეკონომიკაში რაციონალური დაგეგმვის პრიმატს აღიარებდნენ, ამ ფუნქციას დიდწილად სახელმწიფო ბიუროკრატიის ხელში აქცევდნენ და სახელმწიფო ზრუნავდა იმისათვის, რომ ეროვნულ კომპანიებს საერთაშორისო ბაზრებზე ადგილი დაემკვიდრებინათ. ამ თვალსაზრისით, სახელმწიფოსა და ბიზნესს შორის ზღვარი თითქმის წაშლილი იყო. ცხადია, ეს ერთადერთი შესაძლო მოდელი არაა და ამის მაგალითს ისევ გერმანია იძლევა, სადაც კვლევა, ცხადია, სახელმწიფო დონეზეც წარმოებს, თუმცა ამ მხრივ ძალიან დიდ სამუშაოს ეწევიან ბიზნეს-გაერთიანებები და, ძალიან ხშირად, სახელწმიფო სტატისტიკაც სწორედ ამ ორგანიზაციების მიერ წარმოებულ მონაცემებს ეყრდნობა. საბოლოო ჯამში, ალიანსი მეწარმეებსა და სახელმწიფოს შორის ის ძირითადი ნიშანია, რაც ყველა ამ ტიპის სახელმწიფოს აერთიანებს. ჩვენს მაგალითს რომ დავუბრუნდეთ, აშკარაა, რომ იაფი აგროკრედიტის პროგრამაში განმავითარებელი ეკონომიკის ნიშნები თვალშისაცემია. განსხვავება, როგორც თავშიც ვთქვი, არის ამ პროექტის მიზნების ბუნდოვნებაში და ასევე იმაში, რომ ეს ნაჩქარევად შეკოწიწებული პროექტი მოკლებულია ქვეყნის გრძელვადიანი განვითარების ხედვას. მაგალითად, როგორ გვინდა, რომ გამოიყურებოდეს ჩვენი სოფლის მეურნეობა? რა არის სამიზნე მოდელი? ვინ წარმოადგენს ფერმერებს სახელმწიფოსთან ურთიერთობაში და ხომ არ მოხდება ისე, რომ ერთ რომელიმე კაბინეტში მთავრობა მიიღებს გადაწყვეტილებას, რომელიც მიუღებელი და გამოუსადეგარი იქნება ბენეფიციარებისთვის? რამდენად აპირებს ხელისუფლება, რომ ხელი შეუწყოს თავად ფერმერთა ასოციაციების გააქტიურებას და რეალური დიალოგის ჩამოყალიბებას მათთან? რატომ არავინ საუბრობს იმაზე, რომ აუცილებელია ასოციაციები, ფერმერთა დარგობრივი გაერთიანებები, რომლებიც მრავალ საკითხს თავად გადაწყვეტენ და რატომ ვცდილობთ, დავაბრუნოთ მოსახლეობაში განწყობები, რომ სახელმწიფო თავად გადაწყვეტს ყველაფერს? საერთოდ, სწორი მოდელი ისაა, როდესაც ბიზნეს ასოციაციები მოლაპარაკების მაგიდასთან სხდებიან ხელისუფლებასთან და ეს ხდება რაიონის, რეგიონისა თუ ეროვნულ დონეზე. ეს მხოლოდ უცხოური გამოცდილება არ არის. მკითხველს შემიძლია ვურჩიო, გადახედოს ბატონი რევაზ გაბაშვილის წიგნს „რაც მახსოვს“, სადაც ძვირფასი ინფორმაცია მოიპოვება 20 საუკუნის დასაწყისის საქართველოში კოოპერაციული მოძრაობისა და ასოციაციების განვითარების შესახებ. დღესაც, მიუხედავად იმისა, რომ ეს ჩემი უშუალო მოვალეობა არ არის, შიდა ქართლში მუშაობის ორი თვის განმავლობაში უკვე მოვახერხეთ, რომ ხელი შეგვეწყო ქართლის ტრადიციული მეღვინეობის ასოციაციის ჩამოყალიბებისათვის და ახლა ვეხმარებით ფერმერებს, რომ უმოკლეს ვადაში ქართლის მეხილეობის ასოციაციაც ჩამოყალიბდეს. ასევე, ვეხმარებით ფერმერებს კოოპერატივების ჩამოყალიბებაში და ეს კეთდება იმიტომ, რომ როდესაც თუნდაც მე დამჭირდება სფეროში კონკრეტული გადაწყვეტილების მიღება, არსებობდეს ინსტიტუციონალიზებული გაერთიანება, რომელიც საკუთარ პრობლემებს ყველაზე კარგად ამიხსნის და გამაგებინებს. აღარაფერს ვამბობ თვითორგანიზებისა და თანამშრომლობის სულისკვეთების განვითარების აუცილებლობაზე, რომლის გარეშე არათუ სოფლის მეურნეობას, ზოგადად სამოქალაქო საზოგადოებასაც ვერ შევქმნით. ამ ფონზე, საინტერესოა, ვის დაეკითხა სოფლის მეურნეობის სამინისტრო, როდესაც საკრედიტო განაკვეთებსა და ვადებს განსაზღვრავდა? მე ასეთ დამოუკიდებელ გაერთიანებას ნამდვილად არ ვიცნობ, რომ კონსულტაციებში მონაწილეობა მიეღო. ანდა, თუნდაც ჩემივე ნათქვამი რომ გავიმეორო, რომ გლეხებს და ფერმერებს კონსულტაციები სჭირდებათ - ვინ გააკეთებს ამას? როგორც ერთმა ექსპერტმა ახსენა ტელევიზიით, თურმე სახელმწიფოს შეუქმნია რეგიონებში საექსპედიციო ჯგუფები და ისინი გასწევენ კონსულტირებას. ჯერ ერთი, უცნობია, რა ტიპის კონსულტირებაზეა საუბარი და, თან, გამოდის, რომ სახელმწიფო თავად იწყებს ბიზნესის კეთებას და ისიც რატომღაც მხოლოდ სოფლის მეურნეობაში. მე კი მოვიყვანე 19-ე საუკუნის მაგალითები, მაგრამ დღეს მაინც 21-ე საუკუნეა და ეკონომიკის განვითარებისადმი მიდგომები, ცხადია, დახვეწას მოითხოვს. მაგალითად, ხომ ნამდვილად ჯობია, რომ თუნდაც ისევ სახელმწიფომ ხელი შეუწყოს ბიზნეს-ასოციაციების ჩამოყალიბებას, რომლებიც პროფესიულად დაკავდებიან ფერმერთა კონსულტირებით ბაზრების, ტექნოლოგიების, ნედლეულის საკითხებზე და 2-3 წელიწადში წევრობაზე დაფუძნებულ გაერთიანებებად გადაიქცევიან? ეს ხომ ელემენტარული სწორი მართვის, კონტროლისა და ბალანსის მექანიზმებია, რაზეც ლექციის წაკითხვა აღარ უნდა იყოს დღეს საჭირო? ამიტომ, მე მოვუწოდებ სახელმწიფო თუ საერთაშორისო ფონდებს, რომ მაქსიმალურად შეუწყონ ხელი ბიზნეს ასოციაციების განვითარებას. ეს უნდა გაკეთდეს გარკვეული სერვისების ე.წ. outsourcing-ით და ეს არის გარანტია იმისა, რომ ბიზნესი რეალურად განვითარდეს და ყველაფერი არ გადაწყდეს ნაჩქარევად, ერთ ან ორ კაბინეტში, პოპილისტური მიზნებიდან გამომდინარე. აქვე უნდა ვთქვა, რომ ეს მიდგომაც კი, რომლის ადვოკატირებასაც ახლა ვცდილობ, მხოლოდ ნაწილობრივ ჯდება ჩემსავე „ეკონომიკურ გემოვნებაში“. ჩემს გემოვნებას შეესაბამება აქტიური მეწარმე საზოგადოება, რომელიც თავად განსაზღვრავს, რა აკეთოს, რა რისკი გაწიოს, რა შექმნას, რა მოიხმაროს და რა მოსთხოვოს მთავრობას. თუმცა, თუნდაც ისევ ჩემი საკუთარი გამოცდილება მიჩვენებს, რომ ამ მდგომარეობამდე, სამწუხაროდ, ბევრი გვაკლია და მე ნამდვილად ვხედავ სახელმწიფოს როლს იმაში, რომ მეწარმეებს საქმე გაუადვილოს და საზოგადოების სამეწარმეო კულტურას ძლიერი ბიძგი მისცეს. მართლაც, თითქმის არ მეგულება ქვეყანა არც ევროპაში, არც აზიაში და არც ამერიკის კონტინენტზე, სადაც მეწარმეობა სწრაფად განვითარებულიყოს მხოლოდ იმიტომ, რომ რომელიღაც ბაზარზე თავისუფლად შეღწევის პერსპექტივა არსებობდა. მეწარმეობისა და, ზოგადად, ეკონომიკის სწრაფი განვითარება პრაქტიკულად ყოველთვის მიბმული იყო პოლიტიკურ პრიორიტეტებზე. ეს იყო ან კოლონიზაცია და კომუნიკაციების, ნაოსნობის ან გზების განვითარება, ანდა - სახელმწიფოს გადაწყვეტილება, რომ ისევდაისევ სახელმწიფოს ძალმოსილების გასაზრდელად, ეკონომიკური ნაციონალიზმისა და სწრაფი ინდუსტრიალიზაციის გზით განვითარებულიყო. დასახელებულ მიზეზთა გამო, მთავრობის მიერ ამჟამად შემოთავაზებული იაფი აგროკრედიტების პროგრამა კიდევ უფრო მეტ კითხვას აჩენს, ვიდრე თავად ამ პროგრამის ეფექტიანობას შეიძლება შეეხებოდეს. პირველი, რაც აქ გაუგებარია, რატომ ვიფარგლებით აგროსექტორით? რა დააშავა სხვა ბიზნესმა? რატომ არ უნდა გვქონდეს იგივე მიდგომა ზოგადად ბიზნესის მიმართ? მაგალითად, რატომ უნდა მიეცეს აგროსექტორს უპირატესობა ტექსტილის, ელექტრონიკის, სამშენებლო, ან მაღალი ტექნოლოგიების დარგებთან შედარებით? პირადად ჩემთვის, ასეთი სეგრეგაცია სრულიად გაუგებარია. ნუთუ, ჩვენი მიზანია, რომ დავრჩეთ აგრარულ ეკონომიკად, ანუ არ გავძლიერდეთ ეკონომიკურად, არ გაგვიჩნდეს ახალი შესაძლებლობები და გრძელვადიანად და ექსკლუზიურად მივებათ დაბალგანვითარებულ რუსულ ბაზარს? ამიტომ, თუ ეს ასე არ არის, ჩვენ უნდა წავახალისოთ ნებისმიერი ის დარგი, რომელიც ქვეყანაში ახალ ცოდნას, ახალ ტექნოლოგიებს შემოიტანს. ხაზგასმით ვამბობ, რომ სოფლის მეურნეობას სახელმწიფოს ჩარევა მართლაც სჭირდება, მაგრამ მხოლოდ აგროსექტორზე ფოკუსირება პოპულიზმია და არაფერი აქვს საერთო ეკონომიკის განვითარების რეალურ ხედვასთან, მითუმეტეს იმ სიტუაციაში, როდესაც კარგად გვესმის, რომ გამოცხადებული ფონდების უდიდესი ნაწილის ათვისება აგროსექტორის მიერ უბრალოდ ვერ მოხდება. ამას გარდა, თუნდაც მხოლოდ აგროსექტორზე რომ ვისაუბროთ, რამდენად გააზრებული აქვს სახელმწიფოს ის პრობლემები, რაც ამ სფეროს განვითარებას ხელს უშლის? მაგალითად, როგორ ვაპირებთ მიწების კონსოლიდირებას კოოპერაციის ხელშწყობის გარეშე? ან რაში გამოიხატება კოოპერაციის ხელშეწყობა? ფაქტია, რომ სოფლის მეურნეობის სფეროში უკვე მეორე პროგრამა ცხადდება და სპეციფიურად კოოპერაციების განვითარების ხელშეწყობაზე არც ერთი არაა ორიენტირებული. ვიცი, რომ მზადდება კანონპროექტი კოოპერატივების შესახებ, რომელიც ასევე ნანახი მაქვს და რომელშიც კოოპერატივის წესდების პუნქტების გარდა მხოლოდ ის წერია, რომ შეიქმნება კოოპერაციის ხელშემწყობი სააგენტო - ყოველგვარი კონკრეტიკის გარეშე. ახლა ამ პროექტის კრიტიკას არ შევუდგები, ჯობია ჯერ დასრულებული სახით ვიხილოთ, თუმცა რაც ვნახე, დიდი იმედებს არ მიტოვებს. ახლავე მინდა ვურჩიო სოფლის მეურნეობის მინისტრს და მთლიანად მთავრობას, რომ ამ პროექტებისა და პროგრამების შემუშავება თავიდანვე გამჭვირვალე გახადონ, თორემ ვშიშობ, ისევ არადამაკმაყოფილებელ შედეგებს მივიღებთ. ასევე, საინტერესოა, არის თუ არა მიზანი ინტენსიური სოფლის მეურნეობის განვითარება და რა ინფორმაცია გვაქვს ახალი ტექნოლოგიების შესახებ, რაც აიაფებს პროდუქტის თვითღირებულებას? ვაწვდით ამ ინფორმაციას ფერმერებს? რა გზით? რა მდგომარეობაა შიდა ბაზარზე და რას ვფიქრობთ ამ მიმართულებით? შეგვიძლია ვიმუშავოთ იმპორტის ჩანაცვლებაზე საბაჟო პროტექციონიზმის გარეშე? რა პირობებია ამისთვის საჭირო? საერთოდ, როგორი გვინდა იყოს საქართველოს სოფლის მეურნეობა (და მთლიანად ეკონომიკა), რა არის სამიზნე მოდელი? ამ კითხვებზე პასუხები დღეს მთავრობისგან არ გვაქვს, რასაც ვხედავთ, არის ისევ ნაჩქარევად შექმნილი პროგრამა, რომელიც ძირითადად ქაღალდზე დარჩება ალბათ. ქაღალდზე დარჩება-მეთქი, ვამბობ იმიტომ, რომ მეწარმე ფერმერის მიერ წარდგენილ ბიზნესგეგმას ბანკი კი განიხილავს და დაფინანსების გადაწყვეტილებას შესაბამისად მიიღებს, მაგრამ რამდენი იქნება ასეთი ბიზნესგეგმა? ხომ არ გამოვა ისე, რომ სინამდვილეში წინასწარ განსაზღვრული კომპანიები იხეირებენ ამ პროგრამით? ან იქნებ, ბანკებმა თავად განავითარონ ეს ბიზნესები? იქნებ, კორუფციული ურთიერთობები ჩამოყალიბდეს ბანკებსა და მეწარმეებს შორის? ეს არ არის ჩემი ფანტაზიები. მეწარმეებისა და ბანკების კლანურმა მოლაპარაკებებმა აზიის ქვეყნებში ისეთი პრობლემები მოიტანა, რომ სახელმწიფო იძულებული გახდა, სპეციალური კანონი შემოეღო, რომელიც ერთსა და იმავე კომპანიას ერთი და იმავე ბანკისგან კრედიტის მიღებას უკრძალავდა. ეს რთული საკითხებია და დიდ დაკვირვებას მოითხოვს. ზოგადად, ცხადია, მივესალმები ხელისუფლების სურვილს, რომ თუნდაც სოფლის მეურნეობაში მნიშვნელოვან ძვრებს მისცეს ბიძგი, მაგრამ მოვუწოდებ იმავე ხელისუფლებას, რომ ქონდეს უფრო ფართო ხედვა ეკონომიკის შესახებ და გააკეთოს ყველაფერი ღიად, პოლიტიკურ პარტნიორებთან და საზოგადოებასთან აქტიური კონსულტაციებით და ჩვენ ყველას ერთად ნუ დაგვრჩება ბუდნოვანების შეგრძნება ძალიან მნიშვნელოვან საკითხებთან დაკავშირებით, რაც საბოლოოდ ჩვენი ქვეყნისა და ჩვენი საზოგადოების ხვალინდელ დღეს განაპირობებს. ანდრო ბარნოვი შიდა ქართლის გუბერნატორი